Οι νερόμυλοι στη Θεσπρωτία, μνημεία της προβιομηχανικής εποχής, αποτελούν μία σημαντική μαρτυρία της ντόπιας κοινωνικής, οικονομικής ζωής, αλλά και της λαϊκής αρχιτεκτονικής, που αναπτύχθηκε γύρω από το νερό.
Πρόκειται για μνημεία πολιτισμού και τεχνολογίας.
Τα άφθονα νερά της περιοχής ευνόησαν τη δημιουργία νερόμυλων, οι οποίοι συνδέονται με την ιστορία, την κοινωνία και την οικονομική δραστηριότητα των κατοίκων.
Μάλιστα, οι μυλωνάδες, την εποχή, που το οδικό δίκτυο ήταν υποτυπώδες, έδιναν χρήματα για τη συντήρηση των πέτρινων γεφυριών, που παρείχαν πρόσβαση στους μύλους τους.
Ο παλαιός νερόμυλος του κ. Τσάπου στην Αβαρίτσα Παραμυθιάς, ο νερόμυλος του Αγίου Δονάτου (Σαμέτια) Παραμυο νερόμυλος του κ. Ντούμα στην Κρυσταλλοπηγή Παραμυθιάς, ο νερόμυλος του αείμνηστου Κώστα Μπαλαούρα στο Ριζό Φιλιατών, είναι εν ενεργεία νερόμυλοι στη Θεσπρωτία.
Στο Γαρδίκι Παραμυθιάς λειτουργούσε μέχρι τη δεκαετία του ’80 παραδοσιακός υδρόμυλος.
Διάσπαρτους νερόμυλους, συναντάμε και στην περιοχή του Σουλίου.
Υπολείμματα παλιών νερόμυλων συναντάμε, επίσης, ανατολικά της Σαγιάδας.
Οι παλιοί νερόμυλοι στη Θεσπρωτία, ήταν στις παρυφές των χωριών, μα κυρίως έξω από αυτά, σε ερημικές – κατά βάση-περιοχές, σε χείμαρρους και ποταμιές πνιγμένες στη βλάστηση.
Άλλοι νερόμυλοι δίνουν το στίγμα τους με ένα λιθοσωρό, ενώ κάποιοι – άγνωστο πόσοι – δεν άφησαν κανένα ίχνος τους, κατέρρευσαν παίρνοντας μαζί τους τα μυστικά τους και μόνο το τοπωνύμιο μαρτυρά την ύπαρξή τους (π.χ. Παλιόμυλος, Μυλόλακα, Μυλόρρεμα, Μύλος κλπ.).
Η απλότητα και η αλήθεια, που χαρακτηρίζουν τα λαϊκά έργα ως δημιουργήματα έκφρασης και επιβίωσης, μπορούν σήμερα να διαμορφώσουν συνειδήσεις, ν’ αποκαταστήσουν τη λαϊκή μνήμη, ν’ αποτελέσουν σπουδαίες ιστορικές πηγές, αφού οι νερόμυλοι είναι μνημεία, που αποτελούν μέρος του πολιτισμού άλλων παλαιότερων μορφών κοινωνικής οργάνωσης, ικανά να δώσουν πληροφορίες γι’ αυτή, για τις κοινωνικές συνθήκες και ασχολίες, τις κοινωνικές σχέσεις, τις τεχνικές δυνατότητες των ανθρώπων του απώτερου και πρόσφατου παρελθόντος.
Για έναν κόσμο που λειτούργησε σε ισορροπία με τη φύση, ικανό σήμερα όχι μόνο να υπενθυμίσει, αλλά και να εμπνεύσει.
