Για πολλά χρόνια επικρατούσε – και εξακολουθεί να επικρατεί – η προφορική παράδοση στην περιοχή μας ότι οι νεκροί γερμανοί στρατιώτες στη συμπλοκή της Σκάλας της Παραμυθιάς, που αποτέλεσε την αφορμή της εκτέλεσης των 49 συμπολιτών μας στις 29-9-1943, ήταν έξι (6) τον αριθμό. Μάλιστα, η παράδοση αυτή έχει περάσει και σε γραπτά κείμενα συγγραφέων που έζησαν τα γεγονότα, όπως π.χ. στα βιβλία του Βασ. Κραψίτη και άλλων. Ακολουθώντας την παράδοση αυτή αναφέρω και εγώ τον αριθμό 6 στο βιβλίο μου «Εν Παραμυθία τη 29η Σεπτεμβρίου 2943» (έκδοση Δήμου Παραμυθιάς, Σεπτέμβριος 2007). Παρενθετικά να πω ότι το βιβλίο αυτό είναι περισσότερο μια λογοτεχνική προσέγγιση του τραγικού γεγονότος, ένα διαρκές μνημόσυνο στους αδικοχαμένους συμπολίτες μας και λιγότερο μια ιστορική καταγραφή.
Τα τελευταία χρόνια ξεκίνησε μια συζήτηση για το αν ο αριθμός των νεκρών γερμανών στη Σκάλα είναι 6 ή 5 και, παράλληλα, για το αν ο αριθμός 49 είναι ή όχι σύμφωνος με την ναζιστική «νόρμα», που καθόριζε ότι η απώλεια ενός γερμανού στρατιώτη «στοιχίζει» δέκα νεκρούς έλληνες πολίτες.
Η εξιχνίαση της ιστορικής αλήθειας για τον αριθμό των νεκρών γερμανών στη Σκάλα είναι έργο των ειδικών ιστορικών, που με στοιχεία από γραπτές και προφορικές πηγές και με πολλές διασταυρώσεις θα καταλήξουν, αν αυτό καταστεί δυνατόν, σε ακριβή κρίση.
Θέλοντας να συνεισφέρω στο έργο αυτό θα καταθέσω κάποια στοιχεία και σκέψεις για αξιοποίηση από τους ειδικούς.
Το πρώτο στοιχείο είναι μια διαταγή της 10ης Σεπτεμβρίου 1943 του «Ανώτερου Διοικητή των εν Ηπείρω Γερμανικών στρατευμάτων», την οποία είχε την καλοσύνη να μου γνωστοποιήσει ο εκλεκτός συνάδελφος και αγαπητός φίλος κ. Θανάσης Γκότοβος, στου οποίου την υπεύθυνη και εμπεριστατωμένη έρευνα στα γερμανικά αρχεία οφείλουμε πάρα πολλά στοιχεία σχετικά με τα εγκλήματα των ναζί στην περιοχή μας.
Στο άρθρο 4 της παραπάνω διαταγής αναφέρεται ότι: «Πάσα απόπειρα κατά της ακεραιότητος εναντίον γερμανού στρατιώτου συνεπάγεται τον θάνατον δέκα ελλήνων πολιτών.»
Συνεπώς ο αριθμός 49 των εκτελεσθέντων (52 ήταν οι αρχικά συλληφθέντες) δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη ότι ο αριθμός των νεκρών στρατιωτών ήταν 5. Γιατί, σύμφωνα με τη διαταγή, και ο έκτος που διέφυγε (αν διέφυγε, τραυματισμένος ή μη), υπέστη “απόπειρα κατά της ακεραιότητός του”. Άρα, σύμφωνα με την διαταγή, ο αριθμός των αντιποίνων θα έπρεπε να είναι 60 νεκροί έλληνες πολίτες. Αυτό ισχύει πολύ περισσότερο αν οι νεκροί γερμανοί στρατιώτες ήταν 6. Έπομένως, σε κάθε περίπτωση, φαίνεται ότι οι ναζί κατέληξαν στον αριθμό 49 συνυπολογίζοντας και τους συμπατριώτες μας από τα γύρω χωριά, που είχαν εκτελέσει τις προηγούμενες μέρες στην αυλή του Δημοτικού Σχολείου.
Το δεύτερο στοιχείο που θέλω να καταθέσω είναι μια χειρόγραφη μαρτυρία που ανέσυρα από το αρχείο μου. Είναι μια μαρτυρία του αείμνηστου συμπολίτη μας Μιχάλη Φάτσιου από τα Σιαμέτια, την οποία ο ίδιος είχε δώσει στον αδερφό μου Βαγγέλη Τσαμάτο το 2009. Ο Μιχάλης ήταν ένας από τους δώδεκα συμπολίτες μας (αναφέρει στη μαρτυρία του τα ονόματα και των δώδεκα και αυτό είναι ένα χρήσιμο ιστορικό στοιχείο) που είχαν αγγαρέψει τότε οι γερμανοί για να μεταφέρουν τους νεκρούς στρατιώτες τους από τη Σκάλα στην Παραμυθιά. Στην μαρτυρία αυτή ο Μιχάλης Φάτσιος αναφέρει ότι «….οι αντάρτες τους πυροβόλησαν και τους σκότωσαν και τους 6 γερμανούς….».
Να πω ακόμη, ότι πριν από μερικά χρόνια σε σχετική συζήτηση που είχα με τον αείμνηστο και πολύ αγαπητό συμπολίτη μας τον Πίπη Μουσελίμη (μέλος της ομάδας των δώδεκα που αναφέρει ο Μιχάλης Φάτσιος), μου μίλησε για πέντε νεκρούς γερμανούς στρατιώτες.
Όποιος από τους δυο αυτόπτες μάρτυρες (Φάτσιος-Μουσελίμης) και αν έχει δίκιο, θα πρέπει να συνυπολογίσει κανείς στα λεγόμενά τους την φόρτιση των ανθρώπων αυτών εκείνες τις σκληρές ώρες, που υπό το κράτος της θηριώδους ναζιστικής βίας επωμίστηκαν αυτή τη θλιβερή αποστολή.
Φαίνεται όμως ότι η διχογνωμία που υπάρχει στην δική μας πλευρά υπάρχει και στην γερμανική πλευρά.
Στο σχετικά πρόσφατο βιβλίο “Αιματοβαμμένο Εντελβάις”, ο συγγραφέας H. F. Meyer μιλάει για πέντε νεκρούς γερμανούς στρατιώτες και αναφέρει μάλιστα και τα ονόματά τους. Όμως αυτό δεν είναι κάποια ανακάλυψη του Meyer. Τα ονόματα αυτά – ονόματα των στρατιωτών της γερμανικής περιπόλου στη Σκάλα καθώς και του επικεφαλής της περιπόλου υπαξιωματικού – ήταν γνωστά στη γερμανική πλευρά τουλάχιστον από το 1965, όπως προκύπτει από τα παρακάτω στοιχεία της έρευνας του κ. Γκότοβου.
Συγκεκριμένα, στο από 7-8-1965 βούλευμα του γερμανού εισαγγελέα, με το οποίο τίθεται στο αρχείο η “υπόθεση Hindelang”, δηλαδή η δίωξη εναντίον του λοχαγού (τον Σεπτέμβριο του 1943) Alfred Hindelang, ο οποίος εκτελώντας διαταγή ανωτέρων οργάνωσε την εκτέλεση των 49, αναφέρεται ότι: “Η εκτέλεση των πολιτών της Παραμυθιάς σύμφωνα με τα γερμανικά στοιχεία και σύμφωνα με τις συγκλίνουσες καταθέσεις όλων των μαρτύρων έλαβε χώρα ως μέτρο αντιποίνων για το γεγονός ότι στις 24.9.1943 ο υπαξιωματικός Dörnchen και πέντε άλλοι Γερμανοί στρατιώτες σε μια επιχείρηση ανίχνευσης εδάφους σκοτώθηκαν και ακρωτηριάστηκαν από αντάρτες.”
Παραθέτω το σχετικό απόσπασμα του πρωτοτύπου του εν λόγω γερμανικού εισαγγελικού εγγράφου που είχε την καλοσύνη να μου εμπιστευθεί ο συνάδελφος Καθηγητής κ. Θανάσης Γκότοβος.
Από τα παραπάνω και μόνον, αντιλαμβάνεται κανείς ότι η αριθμολογία που αναπτύσσεται τελευταία γύρω από αυτό το θέμα, είναι τουλάχιστον ατελέσφορη. Σε κάθε περίπτωση είναι αδύνατον να απαντηθεί το ερώτημα “5 ή 6 νεκροί γερμανοί στρατιώτες” από αυτόκλητους “ιστορικούς ερευνητές”, μετά από 80 και πλέον χρόνια, επειδή κάπου κάτι διάβασαν ή κάτι άκουσαν. Ας αφήσουμε, λοιπόν, τους ειδικούς ιστορικούς να κάνουν την δουλειά τους και εμείς ας κρατήσουμε ζωντανή τη μνήμη των προγόνων μας και, κυρίως, το νόημα της θυσίας τους. Διαφορετικά θα μοιάζουμε με εκείνους, που κάποιος τους έδειχνε το φεγγάρι κι αυτοί κοιτάζανε το δάχτυλο!
Αμέσως παρακάτω παραθέτω το πρωτότυπο κείμενο της μαρτυρίας του Μιχάλη Φάτσιου, που περιέχει ενδιαφέροντα και κάποια, εν πολλοίς άγνωστα, στοιχεία αυτής της ιστορίας.
Κλείνοντας και επειδή το παραπάνω χειρόγραφο του αείμνηστου Μιχάλη Φάτσιου είναι πολύ δυσανάγνωστο, κρίνω σκόπιμο να το παραθέσω αμέσως παρακάτω σε δακτυλογραφημένη μορφή, στην οποία έγιναν κάποιες παρεμβάσεις αποκλειστικά και μόνον σε θέματα ορθογραφίας και σημεία στίξης.
Μαρτυρία Μιχάλη Φάτσιου. Νοέμβριος 2009.
Έτος 1943. Η γερμανική κατοχή στην Παραμυθιά. Πως σκότωσαν στη Σκάλα Παρ/θιάς 6 γερμανούς οι αντάρτες μικτή ΕΑΜ ΕΔΕΣ. Ιστορικό.
Μουσουλμάνοι ξεσήκωσαν στις 25 Σεπτέμβρη τον αξιωματικό της Φρουράς που είχε έδρα το παλιό οικοτροφείο σημερινό σπίτι του Πάσχου Γεώργιου. Έτσι, ο αξιωματικός στις 25 έστειλε 6 γερμανους και μουσουλμάνους για αναγνώριση στη Σκάλα Παρ/θιάς. Οι μουσουλμάνοι μόλις πήγαν στη θέση Τριόδα είπαν στους γερμανούς, αυτός είναι ο δρόμος για τη Σκάλα. Οι γερμανοί προχώρεσαν για τη Σκάλα. Μόλις έφτασαν στη Σκάλα οι γερμανοί, τους φώναξαν αλτ. Οι γερμανοί προχωρούσαν, οι αντάρτες τους πυροβόλησαν και τους σκότωσανε και τους 6 γερμανούς. Αυτό έγινε στις 25 Σεπτέμβρη, Στις 26 Σεπτεμβρίου ο αξιωματικός έστειλε αγγαρεία πολίτες.
Από την Παρ/θιά, τα ονόματα είναι: (1) Εργολάβος Νικόλαος, (2) Μουσελίμης Σπύρος, επάγγελμα ράφτης, (3) Μάνος Νικόλαος, (4) Ντομάλας, (5) Πρόνιος Χαράλαμπος,(6) Τζιάτζιος Γεώργιος. Σιαμέτια και Άγιος Νικόλαος:(7) Καβάρης Σωτήριος (8) Μαρέτας Κων/νος, (9) Τσίλης Χαρίσης ή Χαρίση Πετρομύλου, (10) Φάτσιος Μιχάλης, δηλαδή εγώ,(11) Πανούλα Κάκου,(12) Δήμητρα Σπυρ. Ρόση.
Η Ρόση Δήμητρα φώναξε στους αντάρτες. Είμαστε αγγαρεία να πάρουμε τους σκοτωμένους γερμανούς, μας έστειλε ο γερμανός αξιωματικός.
Η ομάδα φώναξε, ελάτε πάρτε τους.
Στις 27 Σεπτέμβρη, πρωί, οι γερμανοί έκαναν επίθεση στη Σκάλα Ελευθεροχωρίου. Αφού τελείωσε η μάχη σε λίγο είδα καπνό στην απάνω Σέλιανη. Έβαλαν φωτιά στα σπίτια. Μετά έκαψαν τους μύλους στη θέση Λιμπόνι Παρ/θιάς. Ήρθε η σειρά του χωριού Σιαμέτια. Τα σκυλιά δεμένα γαυγίζαν, οι γερμανοί τα σκότωσαν και έβαλαν φωτιά στα σπίτια μας, οι μουσουλμάνοι πλιατσικολογούσαν τα σπίτια μας.
Καταλαβαίνετε τι φόβο είχαμαν και αγωνία να βλέπεις καμένα τα σπίτια μας. Οι Γερμανοί μας έμασαν, ήμασταν περίπου 30 άντρες και γυναικόπαιδα, μας πήγαν στο φυλάκιο των γερμανών στο οικοτροφείο, σημερινό σπίτι Πάσχου Γεώργιου. Θυμάμαι ο γερμανός αξιωματικός έβγαλε το πιστόλι και μας μέτρησε. Ο πατέρας μας είπε, μη φοβάστε δεν μας σκοτώνουν. Το απόγευμα μας κατέβασαν στο σχολείο της Παρ/θιάς. Την νύχτα έκαναν συλλήψεις, 52 άτομα. Πρώτον έφεραν τον ιερέα Τσαμάτον Ευάγγελον και συνέχισαν τις συλλήψεις. Εμείς ήμασταν στην αυλή του σχολείου. Ο τοίχος ήταν πεσμένος. Εκεί μας έβαλαν. Κρατούμενοι ήταν και Δραγουμήτες, αυτοί έκαναν τη γούρα για τους 49. Στις 28 οι συγγενείς των 52 έφεραν τρόφιμα και ρούχα.
Οι γερμανοί στη σκοπιά τα έπαιρναν για να τα δώσουν στους κρατούμενους. Αλλά οι γερμανοί τα έφερναν σε μας. Ο πατέρας μου μας είπε, δεν θα τα πάρουμε είναι για αδέρφια μας, δεν τα θέλουμε. Μικροί μεγάλοι κανένας δεν τα πήραμε. Θυμάμαι 3 άτομα από τη Δραγομή, τόσο ξύλο τους έδερναν οι μουσουλμάνοι το κορμί τους ήταν μαύρο. Τις είκοσι εννέα πρωί, νύχτα, τους έβγαλαν από το υπόγειο. Πρώτον έβγαλαν τον ιερέα παπά-Τσαμάτο και μετά όλους του άλλους. Οι γερμανοί και μουσουλμάνοι έκαναν κλειό και μέσα οι κρατούμενοι. Ο γερμανός αξιωματικός τους έφερνε βόλτα, όποιον γνώριζε τους έβγαζε. Έβγαλε πρώτον τον Μαραγκό Γρηγόριον, Σακαρέλη Σταύρο, ξυλουργοί και Ράπτης Δημήτριος, ήξερε αγγλικά και συνεννοούνταν με τον αξιωματικό. Από πάνω στον δρόμο είχαν βάλει ένα τανκς με αναμμένη μηχανή για θόρυβο και ξεκίνησε η πομπή των 49 θυμάτων.
Αυτά που σας λέγω τα έζησα ο ίδιος.
Ο Παναγιώτης Τσαμάτος είναι, ομότιμος Καθηγητής Μαθηματικής Ανάλυσης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, ιστορικός ερευνητής και συγγραφέας
